UNA GIORNATA PARTICOLARE
….. dat wil zeggen: een bijzondere dag. En inderdaad: 8 mei 1938 is een bijzondere dag.
.
Op die dag wordt Adolf Hitler door gastheer Mussolini vereerd met een gigantische militaire parade door Rome.
Op die historische dag speelt deze indringende film, in de regie van Ettore Scola, 1977.
Het begin van de film bestaat uit een lange reeks (12 minuten) van originele journaalbeelden, over de aankomst van Hitler op het station van Rome, op 5 mei 1938, waar hij met alle pompeuze pracht en praal wordt ontvangen door zijn grote bondgenoot Mussolini. Deze historische opnames (zwart-wit), inclusief het ingesproken commentaar, presenteren zichzelf dan wel als een verslaggeving, maar objectief is dat allerminst: alles wat de toeschouwer te zien en te horen krijgt van het nationale journaal is regelrecht een propaganda voor de Führer en het fascisme.
.
Na deze ‘journaalbeelden’ begint de eigenlijke speelfilm, vanaf hier in kleur – over die bijzondere dag, 6 mei 1938, wanneer Hitler in Rome wordt vereerd met een overdonderende militaire parade, toegejuicht door de complete nationaal-socialistische bevolking van de stad…
Maar vooral is deze dag een GIORNATA PARTICOLARE voor de thuisblijvers: Antonietta en Gabriele. Deze twee personages krijgen de positieve hoofdrollen, tegen de achtergrond van de overweldigende, uniforme massa. Voor Antonietta is dit een zeer bijzondere dag, omdat zij, voor het eerst in haar traditionele, burgerlijke leven, mag ervaren wat werkelijke overgave is, mentaal én fysiek. Voor Gabriele is dit een zeer bijzondere dag, omdat het – zoals hij weet – zijn laatste dag zal zijn in vrijheid: dan wordt hij door de fascistische overheid gedeporteerd naar Sardinië. Voor beiden is dit een gedenkwaardige, laatste dag. Daarna slaat de realiteit des te harder weer toe.
.
ANTONIETTA (in Una Giornata Particolare)
– gespeeld door Sophia Loren
Volkse vrouw, neemt in haar eentje de gehele huishouding op zich, volgens het burgerlijke rolmodel: de vrouw werkt in de keuken en de man buitenshuis. Hij is naar zijn werk, naar zijn vrienden c.q. naar andere vrouwen. Zij draagt in haar eentje de zorg voor het hele gezin, zij verzorgt de maaltijden, zij ruimt alle rotzooi op. Zij komt als eerste uit bed en gaat als laatste weer naar bed. Zij kan niet dansen, zij kent geen enkel boek, en zij heeft geen enkel maatschappelijk inzicht. Dat is voor een huisvrouw niet nodig, overbodige luxe dus. En ondertussen veegt haar man, al commanderend, terloops zijn vuile handen af aan haar kleding. Letterlijk. Maar Antonietta weet niet beter. Totdat zij, op deze gedenkwaardige dag, zal ontdekken dat het fundamenteel anders kan…
.
GABRIELE (in Una Giornata Particolare)
– gespeeld door Marcello Mastroianni
Radiopresentator bij de omroep, maar daar buiten spel gezet wegens zijn homoseksuele geaardheid. Tijdens de intro zien we historische filmbeelden van de intocht van Hitler in Rome, en horen we continue een overdonderend radioverslag – en later zal de kijker begrijpen dat die propaganda-teksten worden gedeclameerd door niemand minder dan een rechtstreekse collega van Gabriele. Hij had zelf die presentator geweest kunnen zijn, ware het niet dat Gabriele op het lijstje van ongewenste personen is gezet. Als intellectueel, uit de hogere klassen, is hij de absolute tegenpool van Antoniette: hij kan uitstekend dansen, hij kent de literatuur, hij heeft een scherp maatschappelijk inzicht. Ook is hij in alle opzichten het ware tegendeel van de man van Antoniette: hij danst de tango, sámen met haar, in plaats van in de massa te marcheren, hij is behulpzaam i.p.v. zelfzuchtig, hij toont zich gevoelig i.p.v. koudbloedig, enz. enz.
Antoniette en Gabriele
Antonietta ontdekt in Gabriele een prijzenswaardige én begerenswaardige man. In alle verwarring groeit haar hartstocht voor deze ideale figuur uit een andere wereld. Maar helaas… dan ontdekt zij dat de liefde niet wederzijds zal zijn: hij blijkt homoseksueel. Aanvankelijk is dat voor haar een grote, totaal onverwachte klap. En toch: al snel delen zij (letterlijk!) het laatste avondmaal, met brood en gebakken ei (!) Voor haar is dit het eerste én laatste avondmaal dat zij werkelijk deelt met een man. Voor hem is dit het laatste avondmaal, voordat hij – over enkele uren – zal worden afgevoerd, richting concentratiekamp. Samen delen zij hier het ei, symbool van voortplanting, bron van het leven. Een kleine gemeenschap, een communie, die alles deelt. Zij gaan ter communie. Letterlijk.
Antonietta en Gabriele zitten beiden opgesloten in het zelfde rolpatroon, in de fascistische maatschappij. Een harmonische oplossing is per definitie onmogelijk. Zij kunnen elkaar uiteindelijk niet helpen. Maar als publiek hebben wij aan deze gestrande poging wél een warme waarheid kunnen ervaren achter de horizon. Antoniette en Gabriele staan voor een onmogelijke liefde in meerdere opzichten – een verboden liefde zelfs. Kortom: dramaturgisch krijgen we hier een ideaal zwart-wit voorgeschoteld. Het is precies zoals de onmogelijke liefde van “Romeo en Julia“, maar dan anders…
Tenslotte nog de verwijzing van de naam GABRIELE naar de gelijknamige aartsengel. In dit verhaal was GABRIEL dan wel niet de voor altijd reddende engel, maar zijn aanwezigheid was voor Antoniette wel een intense en blijvende belevenis.
Eén van de vele voorbeelden van de treffende mise-en-scène én cameravoering! De onmogelijke liefde, ruimtelijk vormgegeven, en aldus in beeld. Elkaar letterlijk en figuurlijk aantrekken én afstoten. Een vurige passie vlamt op vanuit de simpele, huishoudelijke taken. Hoog op het dak, onder de vogelvrije hemel, ontsnapt aan het lot van de realiteit… al was het maar eventjes. Verbindend rekwistiet in spel: een beddenlaken…
.
ROSAMUNDE, de BEO (in Una Giornata Particolare)
De vogelsoort BEO behoort tot de spreeuw-achtigen en dus niet tot de papagaai-achtigen, zoals zijn spraakvermogen nogal eens doet vermoeden. De beo en de papagaai worden graag als huisdier gehouden, vanwege die ‘sprekende kwaliteiten’.
ROSAMUNDE is een twee-stammige Germaanse naam, samengesteld uit Rosa (roem) en Mund (bescherming). De naam Rosamund verwijst dus naar de ‘roemrijke beschermster’. De betekenis van deze naam wordt ook wel vanuit het Latijn verklaard, met twee opties: Rosa munda (reine roos) of Rosa mundi (roos van de wereld).
Met deze gesnavelde en vrolijke huisgenoot heeft Antonietta meer contact dan met haar echtgenoot. De vogel vliegt niet in alle vrijheid rond, maar zit opgesloten in een kooitje. In een onbewaakt ogenblik, door stom toeval, ontsnapt de vogel dan uit het raam, de vrijheid tegemoet. Dat heeft twee gevolgen. Allereerst wordt de vogel direct weer van zijn vrijheid beroofd: terug in de kooi. Maar dankzij deze ontsnappende vogel vindt – ook bij stom toeval – de ontmoeting plaats tussen Antonietta en Gabriele. En deze personages zitten in wezen precies zo gevangen. Antonietta zit opgesloten in de kooi van haar flat, in haar burgerlijk gezinnetje, in haar rol van ondergeschikte vrouw, in de nazistische maatschappij. En Gabriele wordt letterlijk gevangen, afgevoerd en opgesloten. Bovenop de gigantische flat fladderen deze personages even onder de vrije lucht, maar dan keren ook zij snel terug in hun onvermijdelijke kooi…
.
DE CONCIERGE (in Una Giornata Particolare)
De conciërge van de torenhoge woonflat heeft daar niet alleen een dienstverlenende functie. Zij is terplekke een regelrechte plaatsvervangerster van Mussolini zelf. Zij is een levende marionet van de heersende macht, en op haar beurt houdt zij alle inwoners van de flat aan het touwtje. Zij is de vleesgeworden sociale controle, en zij vaart daar wel bij. Iedereen die de flat binnen komt, en iedereen die de flat verlaat, passeert haar controlerende oog en oor.
Zij heeft een zeer opvallend uiterlijk – met alle traditionele kenmerken van de HEKS, zoals ook Shakespeare die ten tonele voert in Macbeth.
Zie het betreffende hoofdstuk in onze analyse van Macbeth. Ook in Giornata Particolare heeft de heks zo’n verwarrende mix van vrouwelijke en mannelijke eigenschappen. Het ís dan inderdaad wel een vrouw, maar haar gezicht heeft zeer mannelijke trekken, met de nodige snorharen, en een kort “herenkapsel”.
Bij Shakespeare werden alle rollen, dus ook alle vrouwelijke rollen, altijd gespeeld door mannelijke acteurs, met hun mannelijke mimiek en hun mannelijk stemgeluid. En in deze 20ste eeuwse film wordt de heks dan wel gespeeld door een vrouwelijke acteur, maar de verwarring is er niet minder om. Slotsom: de conciërge is een curieus-geslachtelijk wezen, buiten de “normale man-vrouw-wereld”. Zij beschikt over duistere machten en houdt de wereld met harde hand in het gareel. En het nationaal-socialisme vaart daar wel bij… bij deze hekserij..