William Shakespeare, 1564-1616
William Shakespeare schreef zo’n veertig toneelstukken, meestal bestemd voor openbare voorstellingen door het theatergezelschap, waar hij deel van uit maakte als schrijver en soms ook als acteur. Deze voorstellingen werden vooral gespeeld in The Theatre en later in The Globe te Londen, door het gezelschap Lord Chamberlain’s Men, onder leiding van James Burbage. De manuscripten van de toneelteksten waren voor alle, stevig met elkaar concurrerende toneelgroepen een waardevol bezit en werden daarom zorgvuldig in eigen beheer gehouden, om plagiaat en publieksroof te voorkomen. Pas na zijn dood werd het werk van Shakespeare dan toch gedrukt en uitgegeven – maar er is geen enkel manuscript bewaard gebleven. Een eerste uitgave van zijn verzameld werk, bekend als the First Folio, werd in 1623 verzorgd door zijn vrienden Hemingh en Condell. Sindsdien gaat het met het ‘verzamelde werk’ van Shakespeare niet anders dan bij het werk van vele oude meesters: soms wordt opeens betwist dat een werk van zijn hand is, soms wordt er opnieuw een werk aan hem toegeschreven. Met als gevolg dat de lijst van ‘zijn werk’ af en toe wat groeit of krimpt.
De tragedie ‘Macbeth’ werd door Shakespeare geschreven tussen 1604 en 1606. De stof is ontleend aan bestaande kronieken en aloude legenden over een historische figuur Macbeth, die in het jaar 1040 ene Duncan had vermoord. Pas drie eeuwen later wordt deze Macbeth geschetst als een tiran en ontstaat het gegeven van zijn ontmoeting met de drie heksen. Later zijn er ook nieuwe elementen toegevoegd, die geschiedkundig niet altijd juist blijken te zijn.
.
Van scènes naar bedrijven
De stukken van Shakespeare bestaan altijd uit een lange reeks van afgeronde scènes – tientallen achter elkaar. Deze shakespeareaanse scènes worden afgebakend door een wisseling van plaats en/of tijd. Op het einde van een scène gaan dan ‘allen af’, waarmee de handeling wordt stilgezet en vervolgens begint er een nieuwe scène, die speelt op een andere plaats en/of tijd. Zo ziet het publiek tijdens de voorstelling van ‘Macbeth’ maar liefst 27 achtereenvolgende scènes – althans volgens de Folio-uitgave. Want er bestaan verschillende uitgaven met nogal eens een andere scène-indeling. Zo eindigt ‘Macbeth’ in de Folio-uitgave met de zevende scène van het vijfde bedrijf, maar in andere uitgaven wordt die laatste scène ook wel opgesplitst in twee of zelfs drie aparte scènes, zodat ook nog een achtste of negende scène in dat bedrijf wordt geteld.
Ook de wijze waarop de tientallen scènes vervolgens zijn ondergebracht in de destijds gebruikelijke vijf bedrijven kan per uitgave van een stuk verschillend zijn. Deze indeling in bedrijven is namelijk niet van de hand van Shakespeare zelf, maar werd pas later op zijn stukken toegepast door de uitgevers van de teksten. Zij brachten de tientallen scènes van Shakespeare onder in de door hen gewenste, traditionele indeling van vijf bedrijven. Per uitgave kan echter die verdeling van de scènes over de nodige vijf bedrijven totaal anders uitpakken: ófwel doordat de uitgever een andere analyse van het betreffende drama maakt, ófwel doordat de uitgever een andere formule voor de bedrijfs-indeling hanteert.
Maar tijdens de voorstelling maakt het voor het publiek in feite helemaal niets uit waar het ene bedrijf zou eindigen en het volgende bedrijf dan begint: de toeschouwer ziet tijdens het kijken simpelweg de lange rij afzonderlijke scènes – stuk voor stuk – en kan dan onmogelijk weten met welke scène er opeens een nieuw bedrijf zou beginnen. En dat hoeft ook niet.
Uitsluitend voor de lezer is de afbakening van een ‘Shakespeareaanse bedrijf’ – als een groepering van scènes – waarneembaar: namelijk op het papier van de uitgegeven tekst. En wanneer de lezer dan de formules kent voor de traditionele indeling in vijf bedrijven, dan heeft de lezer bij voorbaat enkele richtingwijzers in de speurtocht naar het handelingsverloop – want op dat verloop is die indeling mede gebaseerd.
Traditiegetrouw worden de bedrijven genummerd met Romeinse cijfers, vervolgens de scènes met Arabische cijfers. Bijvoorbeeld: de derde scène uit het vierde bedrijf wordt aangeduid als: scène IV.3.
Citaten uit ‘Macbeth’ ontlenen wij aan de vertaling van Dolf Verspoor, uitgegeven bij de voorstelling door het Publiekstheater, première 1976 te Amsterdam. Aan deze uitgave ontlenen we ook de formele indeling in bedrijven en scènes. Tenslotte wijzen wij er op, dat ook Balthazar Verhagen in zijn ‘Dramaturgie’ (1927) een korte analyse levert van dit stuk.
Om enige indruk te krijgen van de samenhang en omvang van de bedrijven en de scènes,
hier wat cijfers van de ‘papieren omvang’ van de tekst:
| bedrijf I | 7 scènes | 22 pagina’s |
| bedrijf II | 4 scènes | 17 pagina’s |
| bedrijf III | 6 scènes | 20 pagina’s |
| bedrijf IV | 3 scènes | 23 pagina’s |
| bedrijf V | 9 scènes | 18 pagina’s |
|
TOTAAL 5 bedrijven > |
29 scènes | 100 pagina’s |
.
.
.
.
.
.
Enkele voorstellingen van Macbeth (en varianten) in Nederland en België
De Nationale Opera, Verdi, Macbeth, regie Andrea Beth, Amsterdam 2015 (zie ook recensie)
Toneelhuis en LOD Muziektheater , MCBTH, muziek Dominique Pauwels, regie Guy Cassiers, 2013
Fontys Hogeschool voor de Kunsten, Verdi, Macbeth, regie Corina van Eijk, Eindhoven 2013
Toneelgroep Amsterdam, Macbeth, regie Johan Simons, Amsterdam 2012
Recensie van deze voorstelling is te vinden bij Simber.nl
FroeFroe, Macbeth, tekst en regie Jan Maillard, muziek Simon Lenski
poppen- en theatervoorstelling, Antwerpen 2012
Theatergroep ZEP, Macbeth, voorstelling als VMBO-project, Amsterdam 2011
Kunstz/Kopspel , Macbeth, regie Greet Vissers, Genk 2009
Noord Nederlands Toneel, Macbeth, regie Marc Becker, 2005
Growing up in Public, The Bitch; in bed with Macbeth, solo van Daphne de Bruin, Utrecht 2005
De kinderen van het offer Blauw Vier, Naar Macbeth, regie Greet Vissers en Jo Roets, Antwerpen 1991
Publiekstheater, Macbeth, regie Hans Croiset, Amsterdam 1976
Nederlandse Comedie, Macbeth, regie Johan de Meester jr, Amsterdam 1957
.
Bewerkingen
Eugene Ionesco, Macbett, satire, première 1972
Alfred Jarry, Ubu Roi, première 1896 (en in 1898 als marionettenvoorstelling)
Giuseppe Verdi, Macbeth, opera, première Florence 1847
.
en verder….. (klik op de afbeeldingen)
