De titel en het sterven
Ionesco en het sterven
De fases van het sterven
De titel van dit drama is dermate simpel, dat enige toelichting echt niet overbodig is. Zo lijkt het althans. Want iedereen snapt toch waar het over gaat? Over de Koning! roept men dan. En zo heb ik in talloze lessen al vaak mogen/moeten horen dat dit stuk zou gaan over de macht van deze heerser over zijn rijk en over de oorlogen die daarmee gepaard gaan. Als ‘bewijs’ wordt daarbij dan aangevoerd, dat Ionesco de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt. Deze ‘oorlogs-interpretatie’ schuiven wij hier echter direct terzijde, om verdere misverstanden te voorkomen. Al was het maar omdat ook alle andere schrijvers uit die tijd die oorlog ook hebben meegemaakt – wat echter niet automatisch betekent dat ieder werk uit die tijd dan ook over die oorlog zou gaan.
Het misverstand over ‘de oorlog’ als onderwerp van dit stuk is ongetwijfeld te danken aan de twee eerste woorden uit de titel: “De Koning“. Die woorden verwijzen naar de functie van de machthebber, het staatshoofd, de vader van het volk, enz. Maar wanneer we het hele toneelstuk doorbladeren zullen we zien dat er op geen enkele bladzijde, in geen enkele scène, ook maar iets wordt gedaan in het kader van ‘oorlog’. Er wordt wel eens gesproken over oorlogen her en der, maar dat zijn slechts verbale verwijzingen naar een geschiedenis die niet wordt gespeeld, die we niet krijgen te zien: de oorlog is nergens of nooit handeling op het toneel. Er wordt wel eens over oorlog gesproken, maar meer is er niet.
Nu we dan toch in de tekst aan het bladeren zijn, zien we daar bijzonder vaak het woord ‘sterven’, in alle varianten. Het is niet de Koning die het meest opvalt in de titel, maar het woord… STERFT.
De Koning Sterft gaat niet over De Koning, maar over…Het Sterven
Wij zijn hier getuige van HET STERVEN van een mens. Het is zoals Marie dit duidelijk verwoordt: ‘Hij is maar een koning, hij is maar een mens’. Van de eerste tot de laatste minuut volgen wij het stervensproces van de mens. Na alle pogingen dit onvermijdelijke lot te ontvluchten, neemt de koning – de mens – uiteindelijk dan toch de gevreesde woorden in zijn mond:
De Koning: Ik sterf…
Deze woorden zegt hij negen keer. Letterlijk, negen keer: Ik sterf…
Dit is niet zomaar ‘een tekst’ die De Koning spreekt… Het is zijn handeling: hij sterft.
.
Voor Ionesco komt het onderwerp van het stervensproces komt niet uit de lucht vallen. Twee ervaringen van hem zijn hier van levensbelang.
In het eerder genoemde interview door Ulrich Wickert beschrijft Ionesco hoe hij ooit, op 18-jarige leeftijd, een diepgaande ervaring had door een mythische aanwezigheid te voelen. Dat maakte dat hij in zijn verdere leven geen angst meer had voor de dood.
Ionesco:
Ik bevond mij, dit verhaal heb ik al heel vaak verteld, ik bevond me in een kleine provinciestad, ’s ochtends in juni. Opeens werd het verblindend licht, veel sterker dan de zon. Het wasgoed, dat op de achterplaats hing te drogen, het beddengoed zag er ineens bovennatuurlijk uit. Alles zag er onuitsprekelijk mooi uit. Maar boven alles voelde ik die aanwezigheid, die mij liet denken en zeggen: Ik zal nooit meer bang zijn voor de dood. En als ik oud ben, zal ik mij dit ogenblik herinneren en geen angst hebben. Maar dat is nu nog maar een herinnering van een herinnering van een herinnering. Het ogenblik zelf is er niet meer. Die aanwezigheid, dit mythische fenomeen, dat maar een ogenblik duurde, loste op, en daarna zag de zon er donker uit. Zulke ervaringen zijn zeldzaam. Vol licht en intensiteit. Juist dat bewaart iemand voor het moment dat hij of zij sterft, geeft hoop, ondanks de verschrikkingen van de wereld. Vaak droomt men van een tunnel. Aan het eind van de tunnel het licht, en men gaat op het licht af. Deze droom heb ik aan vrienden verteld. Op momenten van diepste vertwijfeling doemt deze droom op.
Een tweede aanleiding voor Ionesco tot het schrijven van De Koning Sterft, was zijn eigen ervaring met een levensbedreigende ziekte. Hij kende de dreiging van de dood. Het sterven kondigde zich wel aan, maar het bleef hem (toen) bespaard. Zo kon hij achteraf zijn ervaringen in kaart brengen, in een poging andere mensen hulp te bieden bij het stervensproces. Want iedereen zal ooit sterven.
Ieder mens is de koning van zijn leven. En de koning sterft.
Ionesco also said the play was composed while he was ill and frightened of death. (…)
Exit the King was written to be a kind of lesson in death: “I told myself that one could learn to die, that I could learn to die, that one can also help other people to die. This seems to me to be the most important thing we can do, since we’re all of us dying men who refuse to die. This play is an attempt at an apprenticeship in dying”. (Bonnefoy, Conversations with Ionesco, New York, 1971)
Ionesco – een analyserend academicus met zijn persoonlijke ervaring – toont ons in het toneelspel de fases van het stervensproces: het handelingsverloop dat leidt tot de onvermijdelijke dood.
.
Het concrete verloop van het stervensproces is uiteraard ook buiten dit toneelstuk goed bekend. De medische wereld heeft er onvermijdelijk dagelijks mee te maken. De verpleging, de professionele stervensbegeleiding herkent het traject van De Koning ongetwijfeld. Het is een bekende weg, met alle mogelijke omwegen. Een aantal fasen in het verloop is welhaast onvermijdelijk. De volgorde van deze fasen kan variëren, de fasen kunnen elkaar overlappen, uitwisselen, etc. Ook de Koning springt van de ene opstelling naar de andere. Hij grijpt alle mogelijkheden – als het maar wat oplevert, namelijk het bezweren van de naderende dood, het redden van het bedreigde leven.
Dit verloop in fases gaat er overigens vanuit, dat de nodige tijd voor dit gehele traject nog beschikbaar is en dat de “goede afloop” dan ook kan worden bereikt: sterven in vrede. Vanzelfsprekend is dat echter niet. In het geval van De Koning Sterft volgen we het proces tot het positieve einde is bereikt: het aanvaarden van het onvermijdelijke lot…
Hieronder de (mogelijke) fases van het stervensproces, met dank ontleend aan de website van de VPTZ: de Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg Nederland.
Terzijde: inmiddels heb ik mij als vrijwilliger aangesloten bij het gezelschap van de VPTZ.
1. Vage, bange voorgevoelens
Hiervan is vaak sprake wanneer iemand in een ongeneeslijke ziekte terecht komt. Eerder waren er dan al vage voorgevoelens.
In het geval van De Koning is daar geen sprake van: het sterven is hier niet het gevolg van een ongeneeslijke ziekte of van een andere specifieke oorzaak. Het gaat hier om het stervensproces in het algemeen, los van een bepaalde oorzaak. De reacties op het naderende sterven zijn er bij De Koning vanaf het moment dat hem is medegedeeld dat het sterven onvermijdelijk is.
2. Het (nog) niet willen weten
Het eerste bericht van naderend sterven komt vaak onverwacht uit de lucht vallen en is dan zo onvoorstelbaar, dat het als vanzelf terzijde wordt geschoven. ‘Dat kan niet waar zijn, dat is een vergissing’. Ontkenning, doorgaan met het dagelijkse leven. Of in paniek raken.
Dit is de eerste reactie van De Koning, wanneer hem gezegd wordt dat hij zal sterven: ‘Maar dat weet ik natuurlijk. Dat weten we allemaal.’ De melding gaat volkomen aan hem voorbij, het is pure onzin. Hij zal wel even bewijzen hoe vitaal hij nog is, door enkele stappen feilloos te lopen – maar helaas…hij valt.
3. Woede of jaloezie
In dit stadium slaan de emoties toe. Boosheid, onredelijkheid. Soms verketteren zeer gelovige mensen hun God. De emoties zijn meestal niet persoonlijk bedoeld, maar een manier om onmacht over de naderende dood te verwerken.
De Koning draait – totaal onredelijk – de rollen om: ‘Laat iedereen sterven als ik maar eeuwig blijf leven.” Kortom: van mij mag iedereen mag dood, maar ik niet.
De Koning laat de emoties de vrije loop: ‘Nee, ik wil overeind blijven. Ik wil schreeuwen, ik wil schreeuwen. (hij schreeuwt) Help!’ De dokter merkt dan op dat de koning niet lang meer zal schreeuwen.
4. Uitstel proberen te krijgen
Er wordt van alles geprobeerd om de feiten uit de wereld te krijgen. Zoeken naar andere oplossingen, andere medicatie, andere levensopstelling, een ‘deal’ met God…
De Koning smeekt letterlijk om uitstel. ‘Nee, ik wil niet sterven. Ik smeek jullie, laat me niet sterven.’
(…) O, laat niemand mij vergeten. Laat iedereen huilen, wanhopig zijn… Misschien kom ik terug.
5. Angst, eenzaamheid of depressie
Gevoel van grenzeloze verlatenheid. Volledige terugtrekking in eigen wereld. Doodsbang voor wat komen gaat, pijn, angst om te stikken, angst voor het onbekende lijden dat komen gaat.
De Koning roept uit het raam om hulp, hij wil gered worden. ‘Ik heb het koud, ik ben bang, ik huil (…) Waarom ben ik geboren als het niet voor altijd is! Vervloekte ouders.’
6. De dood onder ogen zien
De fase waarin de mens de naderende dood niet meer ontwijkt, maar aanvaardt. Losmaken van mensen om zich heen, van materiële zaken. Niet meer vechten tegen het onmogelijke.
Uiteindelijk ziet de Koning in, dat alle verzet voor niets is geweest – en accepteert hij wat zal komen.
Nu kan De Koning dan de waarheid verwoorden:
‘Ik sterf…. ik sterf… ik sterf…. ik sterf… ik sterf… ik sterft… ik sterf … ik sterf… ik sterf…’
(negen maal! 3 x 3)
Hier begint het ritueel van afscheid en vertrek.
Hier verdwijnt De Koning voor eens en altijd….
De naasten van de stervende
Ook de mensen rondom de stervende doorlopen een vergelijkbaar proces. De emoties van iemand die dood gaat en de emoties van de geliefden lopen echter niet altijd parallel. Bijvoorbeeld wanneer de zieke reeds aanvaardt dat hij binnenkort zal sterven, maar zijn geliefden dat nog niet kunnen accepteren.
Wanneer De Koning het sterven heeft aanvaard, geeft Koningin Marie haar verzet nog lang niet op.