5. Handelingsverloop vol Bedrog

DE STARTVRAGEN

Protagonist
De personages en de strukturele indeling

Posieve of negatieve protagonist

Het lijden van de protagonist

HANDELINGSVERLOOP

Motorisch moment
Ontwikkeling
Crisis, anagnorisis en peripetie
Afwikkeling
Slot

Schema handelingsverloop in story
Schema handelingsverloop in plot

DE STARTVRAGEN

Protagonist

Bij de drie onvermijdelijke start-vragen gaan we in dit geval eerst maar op zoek naar een protagonist. Wanneer er via het lezen van dit stuk een protagonist c.q. hoofdrol moet worden aangewezen, wordt er nogal eens lang getwijfeld – bleek mij in de vele jaren dat dit stuk in mijn lessen werd behandeld. Wie van de drie? – dat was ooit een Nederlandse televisie-kwis met een spitsvondig panel, op zoek naar die éne werkelijke beroepsuitoefenaar in het bedrieglijke trio. Ook bij Bedrog wordt ieder van de drie kandidaten wel eens aangewezen als het gezochte centrale personage… En desnoods is er hier ook nog een andere oplossing voor de twijfel: dan worden ze alle drie gezamenlijk als protagonist bestempeld – ze zitten immers alle drie in hetzelfde schuitje?

Dit lastige keuze-probleem leeft echter alleen bij de lezer van het stuk: het risico bestaat namelijk, dat de lezer in zijn verbeelding alle drie de personages even vaak in het verhaaltje van deze wereld ziet ‘verschijnen’. Maar het gaat bij deze vraag niet om een bij elkaar gefantaseerd wereldje, maar uitsluitend om de concrete handeling, dus: wat er gespeeld wordt op het toneel. En wie nu simpelweg telt hoe vaak ieder personage daar op toneel verschijnt, krijgt een heldere optelsom: Jerry wint met grote voorsprong! Voor de toeschouwer in de zaal is het dus veel simpeler om de hoofdrol aan te wijzen: Jerry is de enige die we vrijwel altijd op toneel zien staan. Hij ontbreekt slechts in één enkele scène: in Venetië. Kortom: de grootste rol is de rol van Jerry. Bij dat optelsommetje sluiten alle nodige inhoudelijke overwegingen ook volledig aan – zie later.

.
De personages en de structurele indeling

Het blijkt het de moeite waard om niet alleen voor Jerry, maar ook voor Emma en Robert te noteren wie in welke scènes op toneel verschijnt. Dan doen we gemakshalve nu dan even, voordat we de startvragen verder uitwerken.

Wie komt wanneer op het toneel? Deze ‘logistieke vragen’ leveren de formule voor de structurele indeling van de negen scènes, zoals zal blijken. In dit geval is het juist de analyserende lezer, die op het tekstpapier méér van Pinter’s constructie zal ontdekken dan de kijker tijdens de voorstelling. Daarom nu even wat bladeren, op zoek naar de rolbezetting per scène.

Er zijn in totaal negen scènes. Wel aardig: 3 x 3 = negen. Toeval, zal men misschien zeggen. Dan is het toch ook wel aardig, dat de film-versie drie toegevoegde ’telefoon-scènes’ van de hand van Pinter kent, die zich aansluiten bij dat patroon. Toeval? Alles met ‘drie’ is natuurlijk wel aardig in geval van overspel… En Pinter doet daar veel mee.

De indeling van de scènes laat niets aan het toeval over. Wie komt wanneer op het toneel?

scène  Jerry Emma Robert  
 1 J E
 2 J R
 3 J E
 4 J E
 5 E  R  Venetië     
 6 J E
 7 J  R
 8 J
 9 J E  R

 

 

 

SYMMETRISCHE INDELING = 4 + 1 + 4
De serie van negen scènes volgt (in de bezetting van personages) een formule van 2 x 4 scènes,
met precies in het midden een afwijkende scène.

We zien een formule van twee x vier scènes, steeds met Jerry in wisselend gezelschap:

1. met Emma
2. met Robert
3. met Emma
4. met Emma én Robert: het trio compleet

Precies de zelfde formule geldt voor de scènes 6 – 7 – 8 – 9.

DE MIDDEN-MOOT:    Scène 5 onderscheidt zich dubbel en dwars van de rest:

  • De enige scène waarin uitsluitend Emma en Robert aanwezig zijn – de echtgenoten samen!
  • De enige scène waarin Jerry niet aanwezig is – en uitgerekend daar wordt hij ontdekt.
  • De enige scène die zich in het buitenland afspeelt: Venetië. 
  • Niet thuis, maar ver weg, in een hotelkamer – wordt het huiselijke geheim ontdekt.

bedrog venetieOverigens: in de verfilming worden alle scènes ingeleid met filmbeelden buitenshuis, waarin steeds auto’s verschijnen: ze komen aanrijden, ze staan geparkeerd bij feestjes of op geheime locatie, of ze worden omhoog gehesen voor de sloop… Maar uitgerekend bij deze middelste scène is er een auto-loos intermezzo: Robert kijkt vanaf het hotel-balkon in Venetië niet naar auto’s, maar naar voorbijvarende boten! Ook op die manier wordt in de film de uitzonderingspositie van scène 5 onderstreept.
.

Positieve of negatieve protagonist

Dan nu de (vaak misleidende) vraag of het hier gaat om een positieve of negatieve protagonist. Welk etiket geven we mee aan Jerry, die actief is met het geheime overspel maar tegelijkertijd ook zelf onwetend wordt gehouden? Welk stempel krijgt hij als bedrieger-en-bedrogene tegelijkertijd?  Iedereen bedriegt iedereen. De opgeworpen antwoorden zullen veelkleurig zijn. In ieder geval moet hier eerst duidelijk worden genoteerd dat het niet gaat om zoiets als driehoeksverhoudingen op zichzelf, maar om het bedrog daarmee: dus om buiten-echtelijke relaties buiten medeweten van de eigen partner. Pas dan is er sprake van BEDROG.

Bestempelen we de heimelijk bedriegende Jerry als positieve of als negatieve protagonist? In talloze landen, culturen en milieus zal men het (geheime) overspel zonder meer als negatief beoordelen. Bedriegen is liegen ten koste van een ander. Bedrog staat lijnrecht tegenover de waarheid – en de waarheid verdient toch alle respect? Maar in evenveel andere landen, culturen en milieus leeft het absolute tegendeel. Vaak heeft overspel daar zelfs een vanzelfsprekende plek naast een vaste relatie. Een levenslustige traditie aldaar, dus allerminst negatief. Overspel houdt de zaken spannend en energiek, dus iedereen heeft er baat bij. Weliswaar wordt het overspel niet aan de grote klok gehangen, maar dat is dan simpelweg om elkaar niet lastig te vallen met wederzijdse bijzaken. In vele contreien is het overspel geenszins verboden of verwerpelijk: iedere mens heeft menselijke driften, en daar moeten we wat mee… Normen en waarden zijn relatief. Op zichzelf bestaat er dus geen objectief keurmerk voor het zwijgende overspel.

Maar laten terug komen tot de kern van de zaak: want….. alle voorgaande overwegingen doen hier in de verste verten niet ter zake! Louter om de gedachten even op het verkeerde been te zetten hebben we hierboven een kwasi-poging gedaan om Jerry een etiket op te plakken. Maar een dergelijk aanpak is volkomen onjuist in onze speurtocht! Het gaat er namelijk totaal niet om of Jerry ‘objectief’ betiteld kan worden als positief of negatief.

  • De vraag is: HOE wordt de protagonist door de maker getekend: als positief of negatief?!

Schildert PINTER in dit stuk Jerry positief of negatief? Er valt meestal niet eenvoudig en snel een etiketje van ‘goed of fout’ op een personage te plakken. Het gaat immers niet altijd om zulke eenduidige en hapklare figuren als Jan Klaassen of James Bond. Daarom enkele ‘plus- en min-punten’ rondom Jerry op een rijtje.

Jerry bedondert willens en wetens zijn echtgenote. Bovendien bedondert hij ook zijn beste vriend en collega. Dat klinkt dus niet zo positief. Tegelijkertijd is het allerminst zijn bedoeling om er iemand kwaad mee te doen – integendeel. Ook is hij met deze affaire niet uit op materiële winst, op persoonlijk aanzien, laat staan op echtscheiding van wie dan ook. De geheime relatie is een onontbeerlijke aanvulling op het bestaande huwelijk, maar een bedreigend alternatief is het zeker niet. Het één sluit het ander niet uit, integendeel: het één veronderstelt zelfs het ander! In zijn ogen vormt het trio een evenwichtig geheel.

Jerry: Ik ben wel wat meer. [Pauze]
Emma: Jerry… heb je er wel eens aan gedacht… om je leven te veranderen?
Jerry: Veranderen?
Emma: Mmm. [Pauze]
Jerry: Dat kan niet. [Pauze]

Jerry heeft ook een wat naïeve aanpak, mogen we wel zeggen. Hij veronderstelt als vanzelf dat zijn relatie met Emma een perfect opgezet geheim is, waarvan niemand ook maar het geringste vermoeden kan hebben. Omgekeerd weet hij wel van het bestaan van een aanbidder van zijn vrouw: een dokter met wie zij wel eens een borrel drinkt. Maar verontrustend vindt hij dat niet. Dat hij zelf op overspel betrapt zou kunnen worden, komt geen moment bij hem op: hij heeft alles immers prima geregeld, nietwaar?

Jerry is wat al te goedgelovig. Hij verdenkt de wereld van geen enkel kwaad en omgekeerd gaat hij er als vanzelfsprekend van uit, dat de wereld ook geen kwaad bij hem zal zoeken of vinden. Jerry meent alle touwtjes in zijn handen te hebben. Terwijl Jerry meende het bedrog volledig te beheersen, werd juist hij ook jarenlang bedrogen: Robert wist via Emma al vele jaren van haar ‘geheime’ relatie met Jerry… maar van die onthulling krijgt Jerry dan niets te weten! Jerry ziet wat hij wil zien: dat de zon altijd schijnt, in zijn regie. Als dat later absoluut anders blijkt te zijn, vallen hem de schellen van de ogen.

bedrog scene 2Het overspel beperkt zich tot de horizon van het geheime flatje, en voor de rest gaat het leven ongestoord z’n eigen gang. Jerry heeft nergens de bedoeling om iemand te benadelen of te kwetsen. Nu kan een protagonist ook negatief genoemd worden, wanneer – ondanks alle goede wil – zijn handelen tóch negatieve effecten heeft. Maar ook dat is hier niet het geval. Jerry’s bedrieglijke handelen heeft nauwelijks tot geen gevolgen voor wie dan ook, laat staan schadelijke gevolgen! Emma geniet ervan totdat ze er zelf een punt achter zet. Robert staat wel even te kijken dat zijn vrouw en vriend het bed delen, maar laat dat verder voor wat het is. Jerry’s vrouw blijft volledig op de achtergrond en buiten schot.

De enige die wél problemen krijgt als gevolg van Jerry’s bedrog… is Jerry zelf! Wanneer hij van Emma te horen krijgt dat Robert inmiddels op de hoogte is, weet hij niet hoe snel hij zijn schuldgevoel bij Robert kan neerleggen. Hij dacht – letterlijk – dat hij gek werd, hij was ontzettend dankbaar dat Robert bij hem kwam om met hem te spreken en vooral: ’t spijt hem ontzettend (tweede scène, blz. 16). Nauwelijks heeft Jerry hier zijn bezwaarde hart kunnen luchten, in de veronderstelling dat daarmee het goede doel bereikt is, of hij krijgt direct nog een volgende klap te verwerken: Robert was al jarenlang op de hoogte!

Kortom: Jerry doet braaf zijn best, maar is vooral zijn eigen slachtoffer….
Een ‘slechte man’ is Jerry niet te noemen.

De bedrieglijke driehoeksverhouding – zoals in die tijd, in dat milieu – wordt getoond als een onschuldige en bijna vanzelfsprekende luxe,  die volkomen los staat van het werkelijke leven, van huis en huwelijk, waar alles z’n eigen gang gaat. Daar is overspel een spel om het spel, waarbij iedereen deelnemer is, steeds binnen een andere driehoek. Want laten we eerlijk zijn: iedereen ‘doet het’. Met iedereen. Althans: in dat toen zo moderne milieu van vrijheid, blijheid en eigen verantwoordelijkheid… En Jerry is daar niemand meer of minder dan ‘iedereen’.

We bestempelen Jerry tenslotte met alle vertrouwen als positieve protagonist. ‘Goed en slecht’ worden daarbij uiteraard niet opgevoerd als 100-procent-zwart-of-wit-stempels. Wanneer we Jerry  moeten inschalen op de lange lat tussen een denkbeeldig ‘optimaal-wit’ of ‘optimaal-zwart’, dan verkeert hij (zoals vele, vele andere protagonisten!) zomaar ergens in het midden…. Daarom verklaren we Jerry hier nu ‘voor 51 procent positief’. Dat is redelijk – en realistisch.

  • Slotsom van deze feiten en overwegingen: Jerry wordt ten tonele gevoerd als positieve protagonist.

.
Het lijden van de protagonist

Op zoek naar de kern van de zaak: het lijden van Jerry. Het zal duidelijk zijn dat Jerry iets wil bereiken wat totaal onmogelijk is: hij wil tegelijkertijd in twee situaties staan, die elkaar volledig uitsluiten. Enerzijds is daar zijn wettig huwelijk met Judith, anderzijds zijn geheime relatie met Emma – een combinatie die terplekke echter verboden is en dus als onmogelijk kan worden betiteld. Maar hij doet dat dus tóch… en wel stiekem! Deze dubbele aanpak heet dan ook: bedrog. Alle personages in de wereld die Pinter hier schetst plegen bedrog, de hele wereld doet dat daar. Daarom draagt het stuk niet de naam van alleen die protagonist, maar van de totale epidemie: Bedrog.

Ondertussen hebben we iets genoteerd over de ‘dubbele situatie’ waarin Jerry verkeert met zijn tegenstrijdige verlangens, maar daarmee is nog niet benoemd wát nu precies het onoplosbare probleem is waar Jerry mee te maken krijgt in het handelingsverloop. Met een beetje fantasie zijn er vanuit zo’n overspelige situatie talloze onoplosbare problemen te bedenken. Maar welk lijden precies geeft Pinter nu mee aan Jerry?

Een eerste idee voor het lijden zou kunnen zijn, simpel gezegd:

Jerry wil tegelijkertijd een huwelijk én een andere relatie….. maar dat is onmogelijk: verboden!
…anders gezegd bestaat het onoplosbare zwart-wit dan uit:
Jerry wil zijn huwelijk, met Judith  >  EN  <   een andere relatie, met Emma)

Dat Jerry overspel pleegt én dat zoiets terplekke niet is toegestaan, dat is wel duidelijk. Jerry doet dan ook alle moeite om dat spel geheim te houden – en dat noemen we dan bedrog. Het probleem is echter… dat Jerry met dat bedrog geen enkel praktisch probleem ondervindt! Nergens ontmoet hij ook maar enige hindernis in het plegen van overspel. Binnen enkele minuten heeft hij Emma voor zijn plannen gewonnen, vervolgens zien we het stel drie jaar later (!) met alle plezier in een geheime en gezellige flat. Daar meldt Emma dan dat zij zwanger is – van Robert – maar dat is geen enkel probleem voor het verdere overspel, en jawel… in de volgende scène zijn we moeiteloos weer twee jaar verder! Het overspel is dan al vijf jaar gaande zonder incidenten, wanneer het toevallig door Robert wordt ontdekt. Wordt het ontmaskerde overspel nu dan een groot probleem? Integendeel. Robert staat er wel even van te kijken hoe lang dit geheim al bestaat, maar één ding doet hij overduidelijk niet: dat overspel verbieden of bestrijden. En dan gaat dat spelletje weer jaren ongestoord en moeiteloos verder…

Bovendien heeft dit veronderstelde lijden nog een ander probleem, namelijk waar het logische slot van die mislukte overspel-poging zou moeten liggen. Dat lijden zou immers zijn beëindigd, wanneer Jerry het overspel definitief achter zich laat – en dat is simpelweg wanneer Emma er een punt achter zet in scène drie… maar helaas, dat is toch echt iets te vroeg voor een slot! Want hierna nog (in chronologische volgorde) vertoont Pinter ons nog twee scènes (1 en 2), waarin Jerry geen enkel poging meer doet om het verloren bedrog te herstellen. Hij is er klaar mee. Maar uitgerekend in die laatste scènes krijgt Jerry wel enkele nieuwe, cruciale klappen – die we dus zullen moeten vangen in een ander, meer omvattend lijden…

Het bedrog dat Jerry pleegt is op zichzelf dus geen probleem, ook niet wanneer het is ontdekt. Maar vanaf die ontdekking van het overspel is er wel degelijk sprake van een wezenlijke verandering in de situatie! Dat is echter niet de verandering die je hier vanzelfsprekend had verwacht: dat Robert, na de ontdekking (anagnorisis) van het overspel zou hebben geëist dat daar een punt achter werd gezet, met als gevolg een negatieve afwikkeling voor Jerry. Maar nee – het loopt totaal anders: Robert komt nog wel tot die ontdekking, maar zijn conclusie is dan nihil… of anders gezegd: ‘Laat maar zitten… niet van belang… alles gaat gewoon verder zoals het gaat…’

Daarmee lijkt het dan alsof er niets verandert, alsof alles gewoon verder gaat…. Maar wie dat zo concludeert in een analytische zoektocht naar het handelingsverloop, zit er helaas volkomen naast! Het gaat hier namelijk allerminst gewoon verder…. Integendeel zelfs! Juist door Robert’s besluit tot niet-ingrijpen wordt de geheime relatie van Emma en Jerry dan wel voortgezet, wel op een totaal andere wijze dan tot nu toe – die geheime relatie is dan namelijk absoluut geen geheim meer. Robert en Emma weten vanaf nu samen hoe het zit. Van nu af aan gaat alles totaal anders… een gigantische ommekeer (peripetie) in de situatie: nu is het Jerry die het bedrog ondergaat. En verder…

Robert kijkt vanaf heden totaal anders naar zijn vriend en collega : wanneer hij nu Jerry voor het eerst ontmoet in het Italiaanse restaurant, herkent hij in deze vriend nu de ‘geheime bedrieger’, die hij dan ook zo benadert – maar dan wel via zeer indirecte weg, dus zonder dat Jerry dat merkt. Even wennen dus (zie ook hoofdstuk 3 A). Robert onthult echter nooit zijn ontdekking aan Jerry. De rollen zijn nu werkelijk omgedraaid: Jerry denkt nog steeds dat hij Robert bedriegt, maar Robert bedriegt nu juist Jerry en kijkt dwars door hem heen! Vanaf heden is er dus sprake van ‘bedrog-op-bedrog’!

Emma speelt nu ook een dubbel-rol: zij bekent haar bedrog wel aan Robert, maar die bekentenis meldt zij niet aan Jerry. En vanaf hun eerste weerzien na de vakantie, houdt Emma bij Jerry het waanidee in stand dat hun lieflijke escapades ‘geheim’ zouden zijn… Zo pleegt de zwijgende Emma tegenover Jerry nu ‘bedrog-op-bedrog’! Tenslotte mag Jerry dan als een donderslag bij heldere hemel ontdekken dat zijn bedrog al jarenlang bekend was en dat hij zelf al jarenlang wérd bedrogen. De gezochte afwikkeling van de handeling bestaat dus niet alleen uit het lusteloos opbranden van Jerry’s geheime vuurtje met Emma, maar uit het overkoepelende ‘omgekeerde bedrog’, dat Jerry eerst jarenlang ondergaat en tenslotte pijnlijk moet ontdekken… We kunnen deze laatste fase simpel vatten onder de noemer: de blinde bedrieger wordt bedrogen en ontdekt dat pas veel later…

Hier dan- voor de goede verstaander – een poging om het lijden kort te formuleren:

  • Jerry pleegt ‘perfect bedrog’  (denkt hij)   > …maar… <     hij wordt zelf perfect bedrogen!

Inmiddels kennen we ook de gezochte tegengestelde lijnen van het handelingsverloop:

  • Eerste richting:     de bedrieger pleegt bedrog   = positieve ontwikkeling (en met gemak)
  • Tweede richting:  de bedrieger wordt bedrogen = negatieve afwikkeling (en met stevig effect) 

Kwantitatief (en dus ook inhoudelijk) ligt de nadruk vooral op de afwikkeling. Het eerste bedrog – door Jerry – verloopt zonder enige moeite: slechts twee scènes van de story worden besteed aan het ontstaan en het moeiteloos voortzetten van vijf jaar actief bedrog! Niets aan de hand dus. Vervolgens ontstaat echter het ‘contra-bedrog’ tegenover Jerry en duurt het vier jaar, in zeven scènes, voordat alle bedrog de wereld uit is…

Kortom, BEDROG is: bedriegen en (vooral) bedrogen worden.

.
HANDELINGSVERLOOP

Het moge inmiddels duidelijk zijn (is te hopen…) dat Pinter uitstekend op de hoogte is van alles rondom het Aristotelisch drama. Zoals we zullen zien past hij de bekende formules dubbel en dwars toe, juist ook door er zeer inventief mee te spelen, en dan ook nog gecombineerd met de ‘omgekeerde volgorde’ van de scènes. Zo speelt hij een vernuftig spel met de vorm van dit stuk, zeer toepasselijk voor deze inhoud: bedrog. Het traditionele handelingsverloop wordt door Pinter wel degelijk uit de kast gehaald, maar tevens gaat hij daarmee doelgericht “omgekeerd” aan het spelen. De positieve protagonist wordt eerst (story) in de richting van ‘goed’ gestuurd, maar vervolgens radicaal naar de andere kant….  Slotsom: de positief te noemen protagonist belandt tenslotte bij een negatief einde. Dat betekent:

  • Pinter is er duidelijk niet op uit om middels Bedrog een katharsis bij het publiek te bewerkstelligen!
  • Het handelingsverloop volgt echter wel ‘het bekende lijntje’, maar dan op averechtse wijze:
    de positieve protagonist bereikt hier niet een positief, maar juist een negatief slot.
    Ook dát kan… jammer voor Jerry, maar toch…!
  • Niet-aristotelisch drama, noteren we dan. Met een vakmatige knipoog van Pinter.

We zullen nu het handelingsverloop verder uitwerken. In onze speurtocht naar het lijden kwamen vele delen van de handeling al uitgebreid aan de orde.  Om al te veel herhaling te voorkomen zullen we hier slechts toelichtingen geven voor zover dat eerder nog niet werd gedaan.

Bij de analyse van het handelingsverloop volgen we de chronologische volgorde van de scènes, want een andere causale samenhang kent het verloop immers niet. Er wordt niet achteruit geleefd. Deze reconstructie heeft wel enkele kleine consequenties voor de gebruikte termen. Zo zal wel duidelijk zijn dat het motorisch moment nu ergens op het einde van het stuk c.q de voorstelling gezocht moet worden, want daar ligt de bron van de geschiedenis. Maar de ‘stemmingsinleiding’ en de ‘expositie’ bevinden zich ditmaal uiteraard niet vlak voor het motorisch moment, bijna aan het einde van de voorstelling. Dat zou mosterd na de maaltijd zijn. De broodnodige ‘stemmingsinleiding’ en ‘expositie’ vinden ook bij Bedrog onvermijdelijk vanaf aanvang van de voorstelling.

Voor alle gemak bij het zoeken naar het handelingsverloop: de geschiedenis in schema!

     STORY
scènes chronologisch > van boven naar beneden
 scène jaar seizoen plaats   personages
9  1968 winter  slaapkamer J-E-R
 8  1971 zomer  geheime flat  J-E
 5  1973 -a zomer  slaapkamer hotel Italië  #-E-R
 6  1973 -b zomer  geheime flat  J-E
 7  1973 -c  zomer  restaurant “Italië”  J-R
 4  1974  herfst  woonkamer  J-E-R
 3  1975  winter  geheime flat  J-E
 1  1977 -a  lente  kroeg  J-E
 2  1977 -b  lente  study  J-R

 

Motorisch moment   Scène 9   Slaapkamer van Robert en Emma. 1968   Winter.

Jerry heeft zich verschanst in de echtelijke slaapkamer (!) van de vrouw die hij terplekke tracht te veroveren voor langdurig overspel. Zijn amoureuze aanval op Emma wordt even onderbroken door de komst van wettig echtgenoot Robert, maar deze verdwijnt al snel als sneeuw voor de zon en zal pas vele jaren later ontdekken wat er gebeurde na zijn aftocht.

[Jerry loopt naar Robert en klemt zich vast aan zijn elleboog]
Jerry: Ik spreek als je oudste vriend. Als je getuige.
Robert: Dat ben je. Inderdaad.

Hij legt even zijn hand op Jerry’s schouder, draait zich om, verlaat de kamer.
Emma gaat naar de deur. Jerry grijpt haar bij de arm. Ze blijft staan.
Ze staan onbeweeeglijk, kijken elkaar aan >>>

  • Motorisch moment: Jerry sluit een bedrieglijk verbond met Emma

Het bijzondere en zeer fraaie van dit moment is: dat er geen enkel woord aan te pas komt! En zeker geen ja-woord. Maar in het spel is het motorisch moment tot op de seconde precies aan te wijzen Wat we hier te zien krijgen – maar niet mogen horen – is het ja-woord van beide overspeligen. Want laten we eerlijk zijn: als overspeligen spreken we het ja-woord natuurlijk niet hardop uit! Dan kunnen we eerlijk zeggen dat we dat nooit hebben gezegd. En dat noemen we dan ‘stiekum ja zeggen’ en dat is dan bedrog. Er klinkt geen ja, er wordt geen afspraak verwoord, maar in de symboliek is alles hier overduidelijk. Zij geven elkaar de hand, zoals gebruikelijk bij een huwelijk. Zij sluiten een verbond. Daarbij komen – in de verfilming – de trouwringen van beiden overduidelijk in beeld! Wanneer deze handen hun omsluitende beweging langzaam voltooien en elkaar dan omsluiten, dan is het complot gesmeed, het bedrog gestart! Kortom: motorisch moment van het overspel, waarbij Jerry meer ups en downs zal ondervinden dan gedacht.

Het motorisch moment valt precies in de laatste seconde van de voorstelling c.q. de film…
Voor de rest: zie ook hoofdstuk 4 over Dialoog: Zwijgen is goud.

Nog een kleine kanttekening bij de laatste afbeelding. Daar zien we dan de aftiteling in beeld verschijnen: de bezetting van de drie hoofdrollen. Zie daar de volgorde…  De rol van Jerry staat als eerste vermeld. Dat verbaast ons niet, want we hebben alle moeite gedaan om te achterhalen dat Jerry inderdaad de hoofdrol is. Maar daarna wordt dan eerst Robert vermeld, en dan pas Emma. Waarom die volgorde? Andersom lijkt meer voor de hand liggend: de rol van Emma is immers beduidend omvangrijker dan die van Robert. Merkwaardig…  Ik kan hier geen andere verklaring bedenken, dan dat het kennelijk maar al te vanzelfsprekend is dat gehuwden worden vermeld in de volgorde van ‘man – vrouw’…. Dat is nogal frappant, uitgerekend bij een film waarin de man-vrouw-relatie centraal staat …
.

Ontwikkeling, positief  Scène 8  Flat. 1971  Zomer

Het bedrog is nu reeds drie jaar aan de gang en kennelijk zonder enige moeite. Gemakshalve is er een flatje gehuurd, met bed en keuken. Vanuit de ogen van Jerry een positieve ontwikkeling: het bedrog verloopt volgens plan! Dan zullen er nog twee jaren aan worden vast geknoopt, maar die zijn niet de moeite om te vertonen. Al met al wordt er aan al die vijf genotsvolle jaren alleen deze éne scène besteed. Meer is blijkbaar niet nodig – zo vlekkeloos wordt het bedrog in praktijk gebracht. Daarmee is dan duidelijk dat het in dit drama niet gaat om de positieve ontwikkeling, maar om alle latere gevolgen daarvan. In de ‘omgekeerde volgorde’ van deze voorstelling is hier voor het publiek even een kans om te zien hoe leuk en aardig het bedrog ooit van start ging. Inmiddels weten we echter… etcetera.
.

Crisis.  Anagnorisis en  ‘non-peripetie’  Scène 5  Venetië. 1973  Zomer.

bedrog handelingsverloop peripetieAl snel komen we dan terecht in de positieve crisis. Dat klinkt altijd even tegenstrijdig, maar het klopt: het bedrog heeft inmiddels al jarenlang succes, zonder enige bedreiging – en daar ging het Jerry maar om! Vanaf het motorisch moment plukt Jerry louter de vruchten van zijn spel en indien de voorstelling daarmee zou worden beëindigd, dan oogstte hij nog lang en gelukkig. Maar helaas… alles krijgt nog een ander vervolg. Het is opmerkelijk dat Jerry hier afwezig is – en dat is uitsluitend in deze scène zo! Niettemin zien we hier Emma gelukzalig op het hotelbed genieten van de vakantie met haar man, van het boek dat ze leest én van de geheime post, die ze hier van Jerry verwacht. Wat willen we nog meer? Jerry is hier dan wel niet aanwezig, maar de bereikte toestand is duidelijk, vanuit Engeland tot in Venetië. Maar het tij dreigt te keren, zoals de toeschouwer kan weten uit de reeds vertoonde toekomst. Wat Emma nog niet weet, is dat kort tevoren de post van Jerry is onderschept door Robert, die nu op zijn vingers kan natellen hoe het zit. Op tactische wijze regisseert hij Emma richting bekentenis van het bedrog en zo komt de waarheid boven tafel. Het begrip ‘ontdekking’ kan hier letterlijk worden vertaald naar het dramaturgische begrip ‘anagnorisis’, zoals de goede verstaander reeds begrepen zal hebben. Daarbij noteren we direct even, dat de anagnorisis in dit stuk niet gekoppeld is aan de protagonist, maar juist aan een ander! De afwezige protagonist ontdekt hier absoluut niets – en dat zal nog jaren zo blijven…

  • Anagnorisis: Robert ontdekt de waarheid. Het bedrog komt aan het licht.

Echter: tegen alle verwachting in – van Emma en het publiek – grijpt Robert nu niet in. Hij laat alles zoals het was. Voor Emma geldt hetzelfde. Iedere ingreep in het ontdekte bedrog blijft achterwege. We gaan gewoon vrolijk verder, luidt de niet uitgesproken conclusie. Robert laat Jerry niet eens iets weten over zijn ontdekking. En Emma dito! Maar juist ook déze non-reactie – als bewuste keuze – is wel degelijk van grote invloed op het vervolg. Vanaf heden is het niet meer Jerry die Robert bedriegt met Emma, maar nu wordt Jerry bedrogen door Emma en Robert. Omgekeerd bedrog vanaf heden – dat is letterlijk een peri-petie! Met alle gevolgen voor de protagonist….

  • Peripetie: Robert besluit geen ingreep te doen naar het ontdekte bedrog.
    Zo worden dan de rollen omgedraaidJerry weet van niets en nu wordt uitgerekend hij bedrogen

Hier kan dan (nogmaals) worden opgemerkt, dat een geheel andere wending toeslaat dan door het publiek werd verwacht c.q. door Jerry werd gevreesd. De ontdekking van het overspel ligt op zichzelf nogal voor de hand, maar dat Robert vervolgens alles laat zoals het was, ligt buiten alle verwachtingen. Het overspel wordt niet verboden of verhinderd, het wordt niet beëindigd of geopenbaard etc. Er volgt geen conflict als gevolg van de ontmaskering, geen wedstrijd met winnaars en verliezers. Juist dát heeft een unieke mogelijkheid voor het vervolg: we zien hoe het overspel niet tot een einde komt door iets van buitenaf… maar uitsluitend door zichzelf! Ook het overspel raakt eens uitgeblust, precies zoals het ‘gewone huwelijk’, waar het een vurige oplossing voor zou zijn. Overspel duurt zolang als het duurt.


Afwikkeling: negatief.
  Scène 6  Flat. 1973  Zomer

De essentie van bedrog is: dat de bedrogene daar niets van weet. Nu de rollen in het bedrieglijke spel zijn omgedraaid, is het Jerry die daar niets van te weten krijgt en die nog steeds in de veronderstelling verkeert dat zijn list perfect is. Bij het weerzien met Emma, op hun (inmiddels niet meer zo geheime) flat, gaat alles ‘gewoon verder’… meent althans Jerry, vol zelfvertrouwen. En Emma omzeilt tactisch de onderwerpen die haar dubbele bedrog aan het licht zouden kunnen brengen.

Jerry: Je brief heb ik gehad.
Emma: Mooi.
Jerrry: Jij de mijne ook?
Emma: Natuurlijk. Heb je me gemist?

En zo wordt de waarheid omzeilt. De kijker heeft inmiddels optimale kennisvoorsprong en hoort uitstekend wat hier niet wordt gezegd.

Jerry meldt dat hij binnenkort weer eens gaat lunchen met Robert. Dat brengt Emma tot herhaaldelijke navraag of er misschien een speciale aanleiding is voor dat etentje, maar dat blijkt gelukkig niet het geval. Dan wordt het boek van Spinks besproken – dat Emma aan het lezen was toen ze betrapt werd door Robert! Dat boek komt dan wel aan de orde, maar de ontdekking van het overspel wederom niet! Omgekeerd meldt Jerry wel dat hij tijdens de vakantie in paniek raakte toen hij zich opeens niet meer kon herinneren waar hij Emma’s brief had gelaten… Hij waande zich reeds betrapt door zijn vrouw, totdat hij de brief weer terug vond in de zak van zijn jasje!

Kortom: Jerry meldt dat ‘het’ gelukkig niet is ontdekt, terwijl Emma níet meldt dat ‘het’ juist wél is ontdekt! En via verbale squash-tactieken blijft de waarheid buiten schot.

Een waarheid die Emma wél in de wereld helpt betreft de locatie van het historische spel met Charlotte: dat gebeurde niet in haar keuken, maar in zijn keuken. Nietwaar?
.

Afwikkeling, vervolg  Scène 7  Restaurant. 1973  Zomer

Niet in Italië zelf, waar hij het overspel mocht ontdekken, maar dan toch wel in een restaurant met Italiaanse reputaties, zit Robert aan tafel met Jerry, die hij nu voor het eerst kan aanschouwen in de rol van bedriegelijke vriend en collega. Zoals reeds eerder besproken: Robert snoert zichzelf tactisch de mond en ventileert zijn irritatie en onbegrip via de ober, via verbale squash. Voor argeloze Jerry lijkt het leven gewoon volgens zijn plan te verlopen, maar de rollen zijn nu volledig omgedraaid. Robert laat Jerry in de waan… en het bedrog versus Jerry groeit daarmee. Robert roept nog enkele keren op tot een partijtje squash, maar dat item wordt – traditiegetrouw – verschoven naar een onbekende toekomst.

Verder is hier nog opvallend, dat Robert opgetogen vertelt over zijn urenlange, sublieme solo-bezoek aan Torcello, terwijl Emma, in vorige scène, deed voorkomen alsof zo’n bezoek totaal niet mogelijk was, want ‘…De speedboten staakten, of zoiets’. Dat was echter haar (tactisch omzeilende) antwoord op Jerry’s vraag: ‘Zijn jullie (!) nog op Torcello geweest?’ En inderdaad: ‘jullie’ zijn daar toen inderdaad niet geweest… Maar hij (= Robert) ging dus wel, solo! Voor Emma is dit echter een te hete brei om Jerry voor te leggen…
.

Afwikkeling, vervolg  Scène 4  Huis van Robert en Emma. 1974  Herfst

Jerry op visite bij Robert en Emma. De heren voeren een polemiek waarin Robert de overhand heeft. Jerry meldt nog even dat Casey inmiddels zijn vrouw en kinderen heeft verlaten en hier vlakbij woont. Squash komt wederom ter sprake. Wanneer Emma vraagt of zij daarbij eens mag komen kijken, levert Robert een hoogstaand stukje retorica, waaruit zonneklaar moet blijken dat je als man bij een partij squash geen vrouw in je nabijheid kan hebben, zelfs binnen een straal van een kilometer niet. Daarmee is Emma zonder weerwoord buiten spel gezet. Een tweede tegenvaller volgt direct daarop, wanneer zij via een zijspoor moet vernemen dat Jerry komende tijd niet beschikbaar is – hij is dan met Casey op werkbezoek in New York. Met die mededeling verlaat Jerry dan het toneel en Emma blijft roerloos achter. Robert kust haar. Zij legt haar hoofd op zijn schouder en huilt geluidloos. De glorie van het overspel begint langzaam te verdwijnen.

.

Afwikkeling, vervolg  Scène 3  Flat. 1975 Winer

Het avontuur verbleekt, de winter slaat toe… Wat ooit een spannende belevenis was, is nu een versleten geschiedenis, zoals dat ooit ook met het huwelijk is gegaan. Alleen verandering van spijs doet eten, dus Judith maakt een eind aan deze statische, passieve situatie.

In vliegensvlug bestek wordt hier een complete echtscheiding uitgevoerd. De argumenten flitsen over tafel. De conclusie is duidelijk. De inboedel wordt verdeeld. De huur wordt opgezegd.

bedrog handelingsverloop afloop

Opmerkelijk – fraai en scherp! – is het praktische gedoe met de sleutel! Dat is een mooi voorbeeld van wat we dan maar even ‘symbolische anekdote’ of ‘anekdotische symboliek’ zullen noemen. Enerzijds wordt er op anekdotisch niveau iets heel simpels concreet uitgevoerd: er moet een sleutel van de sleutelring worden gehaald, zodat die kan worden terug gebracht naar de huisbaas. Einde van de huur, immers. Dat ziet en snapt iedere toeschouwer. Meer hoeft ook niet, de anekdote is duidelijk. Maar tegelijkertijd is het geen toeval dat het uitgerekend een sleutel is, die hier spelmatig wordt ingezet. De sleutel is ook het symbool van het overspel, de toegang tot het geheime huis. Wat de ring is voor het huwelijk, is de geheime sleutel voor het overspel. En bij het beëindigen van de relatie gaat de sleutel c.q. de ring retour! Het lukt Emma niet direct om de sleutel los te krijgen en zodoende moet ook Jerry daar praktische medewerking aan verlenen… Er zit niets anders op…

Emma: (…) Mag ik m’n sleutelring terug? [Hij geeft haar de sleutelring] 
Emma: Dank je. Luister, ik geloof dat we absoluut de juiste beslissing genomen hebben.  [Zij gaat]   [Hij blijft onbeweeglijk staan]

(einde van de scène)

Daarmee is de geheime relatie dan wel afgesloten, maar het handelingsverloop nog niet, zoals al eerder aan de orde was! Nog steeds heeft Jerry immers niet ontdekt dat juist hij bedrogen wordt – al denkt hij alles te weten van deze wereld! Dus… het bedrog is de wereld nog niet uit…
.

Afwikkeling, vervolg Scène 1.  Kroeg. 1977Voorjaar

Zo’n twee jaar later, in het voorjaar, worden de dode bladeren uit de tuin geharkt en bloeien er weer nieuwe liefdes op. Emma ligt inmiddels in scheiding met Robert en zoiets geeft nogal eens aanleiding om nostalgische herinneringen op te halen met eerder verloren liefdes. Voor Jerry bestaan die herinneringen voornamelijk uit de feilloze wijze waarop hij zeven jaar lang een geheime relatie had: ‘… en geen van jullie klootzakken had ook maar het flauwste benul van wat er aan de hand was.’  Vervolgens blijkt dan, dat Robert in afgelopen even feilloos overspel pleegde, terwijl Jerry daar nooit iets van in de gaten had. En tussen de regels door mogen we zeker wel vermoeden dat Emma inmiddels een meer dan collegiale band heeft met Casey, voor wie zij graag de naam Roger hoort…

Maar de grote klap voor Jerry moet dan nog komen.

Jerry: (…) Je hebt Robert toch niet over mij verteld, hè, vannacht?
Emma: Ik moest wel [Pauze] Hij heeft mij alles verteld. Ik heb hèm alles verteld. De hele nacht… hebben we opgezeten.
(…)
Jerry: Je hebt hem álles verteld?
Emma: Ik moest wel.
Jerry: Je hebt hem álles verteld?
Emma: Ik moest wel.

De ontdekking die Jerry hier mag beleven komt als donderslag bij heldere hemel, om dat treffende cliché maar eens te gebruiken. Want laten we eerlijk zijn: dit had hij van z’n leven niet verwacht. En de lezer die het verloop van de handeling reeds verder kent, weet dat de informatie ook nog lang niet volledig is. Jerry veronderstelt hier in zijn vraagstelling immers als vanzelf dat Emma pas afgelopen nacht de waarheid op tafel heeft gelegd. Emma spreekt dat – wel zo veilig – niet expliciet tegen, zodat de waarheid nog steeds niet geheel boven water is.

Emma: ’t Is allemaal voorbij, allemaal. [Ze drinkt]

Dat is echter volkomen onjuist. Er staat Jerry nog een volgende openbaring van oud bedrog te wachten in de volgende, laatste scène binnen het chronologisch verloop.

KLIK hier

.

SLOT  Scène 2.  Studeerkamer van Jerry. 1977Voorjaar

Inmiddels zijn we in de laatste scène van de story terecht gekomen, die tevens de laatste scène van het handelingsverloop is – want het definitieve slot staat ons (en Jerry) nog te wachten. Bloednerveus had Jerry na twee uur talmen dan toch maar de telefoon gepakt om Robert uit te nodigen voor een gesprek. Na enkele onwennige omwegen legt Jerry hier al zijn spijtbetuigingen breeduit op tafel. Wat Robert betreft is dat echter niet nodig. En dan mag Jerry – toevallig – weer iets ontdekken: namelijk dat Robert niet pas afgelopen nacht van Jerry’s overspel iets te horen kreeg, maar reeds vier jaar geleden! En Robert hoorde dat destijds uit de mond van Emma zelf, dus vannacht was dat helemaal niet meer aan de orde… Opnieuw stort het wereldje van Jerry verder in elkaar. En ook voor Robert zit het anders dan gedacht: hij veronderstelde dat Jerry al wist dat hij het wist. Over en weer wordt alles dan nog eens gerecapiltuleerd, wat leidt tot een verbaal partijtje squash met een ping-pong-effect van hoge orde – voor wie dat nog niet wist of dacht…

Robert: (…) Over jou en haar heeft ze mij vier jaar geleden verteld. [Pauze] Dus hoefde ze ’t mij vannacht niet nog eens te vertellen. Omdat ik ’t al wist. En zij wist dat ik ’t wist, omdat ze ’t mij zelf verteld had, vier jaar geleden. [Stilte]
Jerry: Wat?
Robert: Ik denk dat ik nu maar eens ga zitten. [Hij gaat zitten] Ik dacht dat jij ’t wist.
Jerry: Wat wist?
Robert: Dat ik ’t wist. Dat ik het al jaren heb geweten. Ik dacht dat jij dat wist.
Jerry: Jij dacht dat ik dat wist?
Robert: Zij zei van niet. Maar ik kon dat niet geloven. [Pauze] In elk geval geloof ik dat ik dat dacht, dat jij het wist. Maar je zegt van niet?

Dan toont zich Jerry’s wanhoop over hun aloude vriendschap, en zijn verbijstering over de ontdekte waarheid. ‘Wat moeten we doen?‘ Daar heeft Robert een duidelijk en helder antwoord op: ‘Jij en ik moeten helemaal niks doen.’ Krachtiger kan het contrast tussen beide heren niet geschetst worden. Jerry staat besluiteloos in de storm. Robert is nergens van onder de indruk. Over de zeven jaar die Jerry doorbracht met Emma levert hij een simpele slotsom:

Robert: (…) Ik hoop dat ze goed voor je gezorgd heeft. [Stilte]  

Daarmee is het allerlaatste woord over het overspel gezegd. Het komt hierna niet meer aan de orde. Dan wordt het ondertussen eens tijd dat de heren definitief de verbale strijdbijl begraven en dan doen ze dan ook. Dat blijkt niet alleen uit de wederzijdse vriendschapsband die hier dan letterlijk in ere wordt hersteld, maar ook uit de dialoog daarna.

Jerry: We hebben elkaar altijd gemogen.
Robert: Dat doen we nog.  [Pauze]

 • SLOT: Daarmee is voor Jerry alle bedrog de wereld uit… en de schade hersteld         

Direct daarna ‘gaat het leven weer gewoon verder’…. Robert meldt zijn vermoeden dat zijn vrouw een affaire heeft met Casey. Dan verwoorden de vrienden hun gedaalde achting voor deze schrijver, die zijn beste tijd wel heeft gehad. Beide collega’s delen hier wederzijds hun mening en hun lot, terwijl de verkoop van Casey gelukkig nog uitstekend loopt. ‘Wat dat betreft hebben wij niets te klagen’. Ook delen zij hun vakmatige waardering voor Barbara Spring, waarmee dan Casey radicaal in de hoek wordt gesquasht.
De heren converseren als vanouds.

Daarmee hebben beide vrienden de actualiteit weer genoeg in kaart gebracht. Dan nog wat ervaringen uitwisselen over een gedeelde liefde: de literatuur. Jerry las onlangs Yeats – een wel zeer bekende naam in de Engelse literatuur.

Robert: Ah. Yeats. Ja. [Pauze]
Jerry: Jij las Yeats op Torcello indertijd.
Robert: Op Torecello?
Jerry: Weet je niet meer? Jaren geleden. Je ging met de boot naar Torcello, ’s morgens vroeg. En daar las je toen Yeats.
Robert: Dat is waar. Heb ik je verteld.. Ja. [Pauze]
Ja. [Pauze] Waar ga je heen van de zomer, jij en je gezin?
Jerry: The Lake District.

‘Dat is waar’ meldt Robert hier. Maar welke betrouwbaarheid hebben woorden over de waarheid in een stuk dat de titel Bedrog draagt – en dat daar vol van staat? En wanneer Robert daar aan toevoegt: ‘Heb ik je verteld’, hoe mogen wij dat dan begrijpen? Zegt hij in wezen: ‘Dat is waar. En dat heb ik je inderdaad ook verteld‘??? Of spreekt hij hier (weer eens) met dubbele tong en zegt hij ongemerkt: ‘Dat is waar. Althans… zo heb ik jou dat verteld.’ Hij gaat er verder niet op in. Puzzelen in enkele andere passages waar de tocht naar Torcello aan de orde was, al dan niet solo, levert geen antwoord op deze vraag. Dat hoeft dan ook niet: wat waarheid is, blijft altijd maar de vraag.

Na de nodige pauzes (!) schakelt Robert rechtstreeks over naar een totaal nieuw item en vraagt Jerry naar de komende vakantie, waarmee dan deze scène – en daarmee de complete story – wordt afgesloten. De allerlaatste woorden mogen niet onvermeld blijven: Jerry en zijn gezin vertrekken deze zomer naar The Lake District. Daarmee zitten we tenslotte op een heikel punt, althans ondergetekende. Voor het Engelse publiek zal de hint van The Lake District niet in dovemans oren klinken. Bij mij echter wel – helaas. Zoals de naam van het Vondelpark voor velen simpelweg verwijst naar Vondel, zo verwijst de Lake District – voor vele anderen – rechtstreeks naar The Lake Poets, een kleine groep romantische dichters die aldaar enige tijd werkten en leefden. Maar bij deze informatie blijft mijn kennis steken en dat levert dan – helaas – te weinig op voor een juist begrip van deze laatste woorden. Daarmee is hier dan de ware vraag gesteld: wie levert ons een klinkende toelichting op de laatst claus van dit drama? Want het kan niet anders zijn, dan dat er achter deze laatste simpele woorden weer een wereldje schuil gaat. Bedrog of niet? Wie zal het zeggen?
.

Schema van het handelingsverloop in story

 

STORY
– scènes in chronologische volgorde > van boven naar beneden
 scène jaar seizoen plaats   pers verloop 
9  1968 winter  slaapkamer J-E-R  mot.moment        
 8  1971 zomer  geheime flat  J-E  ontw + H
 5  1973 -a zomer  slaapkamer hotel Italië  #-E-R posit. crisis >
anagn + “perip”
 6  1973 -b zomer  geheime flat  J-E      afw   
 7  1973 -c  zomer  restaurant “Italië”  J-R  afw
 4  1974  herfst  woonkamer  J-E-R  afw
 3  1975  winter  geheime flat  J-E  afw
 1  1977 -a  lente  kroeg  J-E  afw
 2  1977 -b  lente  study  J-R  slot

 

Schema van het handelingsverloop in plot

 

PLOT
– scènes in volgorde van voorstelling > van boven naar beneden 
     
 scène jaar seizoen plaats   pers verloop 
 1  1977 -a  lente  kroeg J-E  afw
 2  1977 -b  lente  study J-R  slot
 3  1975  winter  geheime flat J-E afw
 4  1974  herfst  woonkamer J-E-R afw
 5  1973 -a  zomer  slaapkamer hotel Italië #-E-R posit. crisis >
anagn + “perip”
 6  1973 -b  zomer  geheime flat J-E afw 
 7  1973 -c  zomer  restaurant “Italië “ J-R afw
 8  1971  zomer  geheime flat J-E ontw + H
 9  1968  winter  slaapkamer J-E-R mot.moment

 

zie verder > Bedrog, reacties