Ruimte en tijd voor bedrog: Londen 1968, etc
Tijd: de seizoenen
Tijd: plot en story
Ruimte: binnen en buiten
Ruimte: locaties
Andere tijden, andere decors
.
Ruimte en tijd voor bedrog: Londen 1968, etc
Bij de introductie was al aan de orde dat dit stuk zich afspeelt in de tijd dat het werd geschreven en ook gespeeld. De première vond plaats in 1978, de story speelt zich af in de voorafgaande periode van 1968 tot 1977. Simpel gezegd: de veronderstelde geschiedenis werd direct na afloop op het toneel gebracht, waar het publiek dus ‘een actualiteit’ kreeg voorgeschoteld. Bovendien speelt de handeling zich ook af in de contreien van schrijver, spelers en publiek: Londen, Groot Brittannië. Kortom: het publiek kreeg via Bedrog een kijkje op het eigen hier en nu. Daar is het dan ook nauwgezet gesitueerd. Vrijwel direct daarna, in 1980, werd Bedrog ook uitgevoerd in Nederland en elders – in dezelfde tijd, in andere landen en culturen, maar zeker ook daar destijds herkenbaar en actueel voor het publiek.
Ondertussen zijn we zo’n 40 jaar verder in de tijd. De roemruchte zestiger en zeventiger jaren zijn al lang opgeslorpt in de geschiedenisboekjes en ook het Londen van toen heeft in de tijd niet stilgestaan. Voorstellingen van Bedrog zijn er intussen nog voortdurend in het professionele internationale circuit. Het gegeven van overspel kent dan ook een tijdloze belangstelling en praktijk… Liefde en lusten, binding en bedrog zijn de oudste thema’s van de mensheid. En dat alles is in Bedrog ruimschoots en herkenbaar aanwezig. Sinds het Paradijs is dat een thema van alle tijden.
Tegelijkertijd heeft Bedrog echter ook een tijd-gebonden kleurtje van de jaren 60-70. Het stuk laat niet zozeer zien dat er overal in de wereld wel eens overspel bestaat – het stuk toont een wereld waarin iedereen, niemand uitgezonderd, continue deel neemt aan overspel, steeds als één punt van een driehoek, met steeds wisselende tegenpolen. In de wereld van de seksuele hervorming en vrijheid is de driehoeksverhouding geen uitzondering op een regel, maar juist de nieuwe standaard: alles is nu mogelijk, alles mag en kan, dus… zo moet het dan ook (kunnen) gebeuren. De ‘seksuele vrijheid’ was er opeens, overal en voor iedereen… althans in woorden en ideeën – maar in de praktijk vaak wel achter gesloten deuren. Een ideale vrijheid met praktische problemen. En in het upper-middle-class milieu – zoals Pinter dat hier tekent vanuit eigen ervaring – was dat bedrog niet de uitzondering, maar de regel.
In deze schets van Pinter berust de nieuwe, vrije wereld volledig op de bedrieglijke driehoek van relaties – en nooit op een onvoorwaardelijk vertrouwen tussen twee partners. Het duo bestaat bij de gratie van de derde in het spel – zolang als het duurt. Het spel kan niet zonder overspel.
Overspel, bedrog, het slippertje, de heimelijk liefde… het bestaat in alle tijden. Maar Pinter toont het bedrog juist ook als de kern van een bepaalde cultuur in de roemruchte jaren zestig. Met de driehoek als fundament. Als tijdelijke oplossing. In die wereld is er geen andere waarheid dan bedrog.
Voor wie deze hot items destijds zag passeren is er tussen de regels veel van die tijd te herkennen in Bedrog. Kenmerkende en modieuze ideeën, denkwijzen, woorden, etc. Voor wie geen referenties heeft met dat tijdperk is in ieder geval het (over)spel op zichzelf simpel herkenbaar – en zeker ook de achterliggende formule en het eindresultaat daarvan. En daar gaat het maar om.
Bij iedere scène geeft Pinter via de eerste regie-aanwijzing aan, in welk seizoen de scène zich afspeelt. Hoewel de toeschouwer er tijdens de voorstelling weinig tot niets van mee krijgt in welk jaargetijde de scène speelt, vindt Pinter het kennelijk de moeite waard om deze sleutel bij de scènes mee te geven. Van oudsher vormen de seizoenen een betekenisvolle achtergrond in literatuur en drama. Met voor de hand liggende, maar onontkoombare verwijzingen naar alles wat die seizoenen keer op keer teweeg brengen.
De lente brengt het ontluiken van het nieuwe leven, de zomer draagt de vruchten, in de herfst takelt alles weer af en de winter vormt dan een levenloze stilstand, tot opnieuw de lente komt… Leven en dood, groei en bloei, opkomst en ondergang… Sinds de middeleeuwen kennen we het ‘episch landschap’. De wisseling van dag en nacht, de weersomslag, regen, wind en bliksem, dat alles wordt niet bepaald door de meteorologische wetten, maar volgt nauwgezet de wendingen van het verhaal. Zomer of winter, dag of nacht, zon of schaduw… dat is het onvermijdelijke decor van ons dagelijks leven, herkenbaar en betekenisvol. Dat werkt dus – hoe dan ook – in ieder verhaal: voor de hand liggend of vindingrijk. Een onmiskenbaar voordeel is: dat het zonder enige uitleg effect heeft op het publiek. Vandaar dat het wel zo slim is om die beleving handig te sturen – dat gebeurt vaker dan de kijker in de gaten heeft. Andere stukken die we op deze site behandelen kennen ook zo’n achtergrond: de duistere en verwarde natuur in Macbeth, de wetten van de dag versus de driften van de nacht in Bloedbruiloft. Of alleen al de titel van Voorjaarsontwaken van Wedekind. Het zijn vaak weerspiegelingen, klankborden van het handelingsverloop.
In Bedrog wisselen de seizoenen elkaar betekenisvol af. Als we de chronologische lijn volgen starten we in 1968, in de winter. Want zó zit het met de bestaande relaties van de personages: het vuur is er na al die jaren wel een beetje uit verdwenen, en de ooit bloeiende liefde is volledig uitgebloeid en afgekoeld. Deze koude tijd zoekt een nieuw begin… Dat lukt Emma en Jerry dan ook naar believen en daarmee ontluikt dan de zomer van 1971. Een nieuwe relatie bloeit op, met volop genot van de vruchten in de geheime flat. Vervolgens wordt deze relatie in 1973 dan wel ontdekt, maar dat mag de pret voorlopig niet drukken: alles gaat gewoon vrolijk door in deze zomer, zowel in de geheime flat als bij de vrienden onder elkaar in het restaurant. Weer een jaar later, in 1974, slaat de herfst langzaam maar zeker toe: enkele tegenvallers aan het front, de energie raakt verloren, het nieuwe is er een beetje af. In 1975 is het dan opnieuw winter: na zeven jaren is ook deze relatie volledig bevroren en uitgestorven: scheiding der wegen. Jaren later is er een reünie van deze ex-geliefden: er zal tussen Jerry en Emma is alles al bekoeld en het huwelijk van Emma en Robert heeft deze winter niet meer overleefd. Maar… het is nu lente! Casey is inmiddels gescheiden, dus beschikbaar… Emma is nogal eens bij hem in de buurt… Nog even de scheidingen afwikkelen… De lente komt, een nieuw begin… Het laatste moment in de story is niet een definitief slot, maar de opmaat voor een nieuw seizoen. Alles herhaalt zich. Bedrog is niet te stuiten.
Hieronder: decor door Mathias Wardeck, English Theatre of Hamburg, 1998
De ramen in het decor weerspiegelen de wisselende seizoenen…
Klik op de afbeelding!⇓
Plot en story beslaan (in reconstructie) vrijwel de zelfde tijd. Er komen slechts enkele feiten uit een eerder verleden naar voren, zoals ‘Een jaar of tien geleden..’ (scène 5) dat Robert en Emma getrouwd zijn, in de winter van 1962. Deze gegevens zijn echter zeldzaam, het blijven losse feitjes en een voorgeschiedenis wordt nergens van belang in de plot. Ook is er nauwelijks iets aan gebeurtenissen te melden in de vaak jarenlange periodes tussen de scènes. In wezen krijgen we via de gespeelde scènes het gehele verhaal voorgeschoteld. Plot en story vallen samen, dus in die onderlinge verhouding spreken we van een synthetisch drama. Zo gezegd is het simpel, maar nog niet raak: de scènes worden immers niet in chronologische volgorde vertoond.
Bijna zou je dan zeggen: de scènes staan in omgekeerde volgorde. Maar ook dat klopt niet.
De scènes 1 en 2 staan juist wél in chronologische volgorde, alsmede de scènes 5, 6 en 7.
In onderstaand schema is eenvoudig zien te wat wellicht nogal ingewikkeld lijkt.
→ de scènes die zich binnen hetzelfde jaar afspelen lopen wél chronologisch (1977 en 1973);
→ de ‘jaren-in-totaal’ staan juist omgekeerd in tijd gerangschikt.
Hieronder een overzicht van de scène-indeling m.b.t. tijd en ruimte.
De scènes binnen hetzelfde jaar worden gekleurd aangegeven.
| tijd en ruimte | ||||
| scène (plot) |
story | jaar | seizoen | ruimte |
| 1 | 8 | 1977 – a | lente | kroeg |
| 2 | 9 | 1977 – b | lente | study |
| 3 | 7 | 1975 | winter | geheime flat |
| 4 | 6 | 1974 | herfst | woonkamer |
| 5 | 3 | 1973 – a | zomer | slaapkamer hotel, Venetië |
| 6 | 4 | 1973 – b | zomer | geheime flat |
| 7 | 5 | 1973 – c | zomer | restaurant “Italië “ |
| 8 | 2 | 1971 | zomer | geheime flat |
| 9 | 1 | 1968 | winter | slaapkamer |
.
.
De sprongen in de tijd worden tijdens de voorstelling aangegeven door decor-elementen of projecties, vooraf gaande aan de scènes. In de verfilming worden de jaartallen zelf niet aangegeven en zijn er tussen de scènes met wisseling van jaar korte shots toegevoegd met daarin teksten als ‘A year later’, ‘Two years later’. Scènes binnen hetzelfde jaar worden vervolgens niet in tijd geplaats: deze volgen als vanzelf (chronologisch).
.
.
Een wisseling van ruimte is op toneel of in film geen probleem: het publiek switch moeiteloos van de ene locatie naar de andere. Veel lastiger is het met sprongen ‘achteruit in de tijd’… Een korte flash-back tussendoor is nog wel te verhapstukken, bijvoorbeeld wanneer het gaat om ‘reconstructies’ van een misdaad door een detective, wiens speurtocht wij volgen. Maar alle scènes in omgekeerde volgorde vertonen – of toch weer niet – dat vergt van het publiek een stevig ‘omgekeerd geheugen’ om de geschiedenis van einde tot begin te volgen. Vandaar dat het wel zo handig is dat er één verhaallijn is, zeer eenvoudig van opzet en met een kleine bezetting, zodat het reconstructievermogen van de kijker niet al te zeer op de proef wordt gesteld bij de reis terug in de tijd. En uiteindelijk heeft dat dan een groeiende winst: hoe verder we de voorstelling volgen, hoe beter we de gevolgen van de lopende scène kennen. We weten steeds meer van wat de personages nog niet kunnen weten. Al vroeg in de voorstelling ontdekken wij – tegelijk met Jerry – dat Robert al jarenlang van het overspel op de hoogte was. Verder in de voorstelling weet Jerry nog niet wat wij dan reeds wél weten. Bijvoorbeeld: in scène 4 komt Jerry volgens traditie op bezoek bij Emma en Robert, nog niet wetende dat Robert al meer dan een jaar op de hoogte is van de ‘geheime relatie’ van zijn vrouw – en Jerry weet dan ook nog niet dat Emma nu een geheim heeft juist voor hém: dat zij het overspel zelf aan haar man bekende. En wanneer we in de laatste minuten van de voorstelling zien hoe Jerry aan Emma een eindeloze hartstocht in het vooruitzicht stelt, weten wij reeds wat de toekomst daarvan zal zijn: opkomst en ondergang. Dat is dan de (groeiende) meerwaarde van deze constructie: we kennen steeds beter de onvermijdelijke toekomst van de beloftes en het bedrog.
.
Plot/story-verhouding
Het betreft hier dus een synthetisch drama, waarbij plot en story samenvallen. De onderdelen daarvan worden a-chronologisch vertoond in de voorstelling. Juist omdat die terug-in-de-tijd-kunstgreep al meer dan genoeg begrip en oplettendheid vraagt van het publiek, is er (gelukkig) niet ook nog eens een voorgeschiedenis aan de plot toegevoegd.
story = plot
synthetisch drama
a-chronologisch
.
Alle scènes in de voorstelling spelen zich binnenshuis af. Locaties buitenshuis komen er niet aan te pas. Wel wordt er enkele keren via tekst gerefereerd aan een locatie buiten: Torcello – en volgens Robert, die daar solo aanwezig mocht zijn, was dat een plek om zeldzaam gelukkig te zijn, het absolute hoogtepunt van de trip. Maar helaas, deze paradijselijke situatie blijft buiten beeld, zoals de realiteit dat nu eenmaal wil en bovendien kunnen we niet controleren of Robert hier simpel de waarheid spreekt óf dat hij dat zo zegt om te scoren in de onderhuidse polemiek.
In de verfilming zien we wél enkele locaties buitenshuis, via een consequente formule! De spelscènes spelen op dezelfde binnen-locaties als in de toneelversie, maar deze scènes worden dan steeds aan elkaar geknoopt door korte buiten-scènes, waarin we als vaste prik een auto in beeld krijgen – die aan komt rijden, of terplekke parkeert, of wordt verlaten etc. En uiteraard volgt die formule ook het handelingsverloop. Zo opent de film – dus dichtbij het einde van de story – met de beelden van een afgedankte auto, die door een hijskraan wordt gedumpt op een autokerkhof, waarna we de oud-geliefden zien, met hun reünie in een slonzig cafeetje. En inderdaad: het is toch niet altijd een auto, die de scène-wissel stuurt. Wanneer de handeling zich naar romantisch Venetië verplaatst, is het wel zo consequent om daar niet een auto, maar een gondel als plaatselijk vervoermiddel in te zetten! Op het einde van de film, dus aan het begin van de story, staan de riante automobielen van de party-bezoekers geparkeerd voor de riante woning van het gastvrije echtpaar. De aftakeling moet nog beginnen. Maar zoals gezegd: alle ontwikkelingen spelen zich uitsluitend binnen af.
De negen scènes spelen zich af op zeven verschillende locaties. Wanneer we de scènes even in ‘omgekeerde volgorde aflopen (dus van de laatste scène naar de eerste scène) dan beginnen we in de echtelijke slaapkamer en eindigen we in de kroeg: van een intieme privé plek naar een openbare drankgelegenheid – de eerste en laatste plek waar de geheime (ex-)geliefden elkaar ontmoetten. Een fraaie weerspiegeling van het handelingsverloop, zoals dat later aan de orde komt.
De slaapkamer in de geheime flat van Jerry en Emma vormt drie keer het decor van hun geheime spel, drie keer een nieuwe fase in hun relatie. Naast deze drie scènes in de zelfde slaapkamer, zien we ook een scène in de echtelijke slaapkamer van Emma en Robert en een scène in de slaapkamer van het Italiaanse hotel. Bij vijf van de negen scènes wordt er rondom een tweepersoonsbed gespeeld. Vrijwel alle locaties van Bedrog zijn zeer privé.
In de slaapkamers ‘klopt het nooit’, simpel gezegd. Uitgerekend in de echtelijke slaapkamer ontspruit de buitenechtelijke relatie; in de geheime flat openbaart zich de ‘enige echte ware liefde’; en in de hotelslaapkamer, ver van het echtelijk bed, wordt het jarenlange overspel ontdekt.
In de woning van Emma en Robert spelen zich drie scènes af, in drie verschillende kamers: de echtelijke slaapkamer, de woonkamer, de study. Als we daar hun vakantieadres bij optellen, de hotelkamer in Venetië, dan komt het totaal op vier locaties bij het echtpaar thuis.
Opvallend daarbij is, dat er maar één locatie is waarin we alleen Emma en Robert samen aanwezig zien: de hotelkamer in Venetië. Uitsluitend op die plek is Jerry niet aanwezig en zien we beide echtelieden eindelijk eens samen… echter niet in hun eigen slaapkamer, maar in een hotelkamer. Dit is de enige scène die zich afspeelt in het buitenland en pas zo ver van huis komen de heimelijke huiselijke perikelen boven water. Via de onderschepte post komt hier alles dichtbij. Jerry schittert hier letterlijk en figuurlijk door afwezigheid: uitgerekend in die ene scène waarin hij niet verschijnt, wordt hij ontdekt!
Klik op de afbeelding! ⇓
De geheime flat blijft ook na de ontdekking door Robert nog steeds het decor van de geheime liefde van Emma en Jerry, maar in de loop der jaren druppelt de sleur langzaam binnen en brokkelen de illusies af. De wegen scheiden uiteindelijk, de geheime flat wordt verlaten. Jaren later ontmoeten de ex-geliefden elkaar nog eens. Ditmaal geen slaapkamer, ook geen woonkamer of keuken. Een simpele kroeg vormt dan het mistroostige decor voor een kleine reünie na alle rampen… Niet huiselijk, niet warm en besloten, maar simpelweg… een openbare plek, voor jan en alleman, met wat tafels, stoelen en glazen…
Tenslotte – in de laatste fase van de story – ontmoeten de beide heren elkaar nog eens, ditmaal in de studeerkamer van Jerry. Mannen onder elkaar, maar wel twee absolute tegendelen, ieder met een eigen waarheid onder ogen. Verbijstering bij de één, nuchtere conclusies bij de ander. En wanneer de slotsom van het bedrog is opgemaakt vinden de mannen weer hun gezamenlijke passie in de letteren terug…
Jerry: Jij las Yeats op Torcello indertijd.
Robert: Op Torcello?
Jerry: Weet je niet meer? Jaren geleden. Je ging in je eentje met de boot naar Torcello,
’s morgens vroeg. En daar las je toen Yeats.
Robert: Dat is waar. Heb ik je verteld. Ja. (Pauze) Ja. (Pauze)
Waar ga je heen van de zomer, jij en je gezin?
Jerry: The Lake District.
Jerry memoreert hier hoe Robert ooit Yeats las, in zijn eentje op Torcello. Roberts geheugen moet even worden opgefrist, maar dan bevestigt hij dat: ‘Dat is waar. Heb ik je verteld. Ja. (Pauze) Ja. (Pauze)’ Daarmee is de geschiedenis weer boven water. Alhoewel… het is maar de vraag wat Robert hier bedoelt met ‘Dat is waar.’ Wát is waar? Dat hij toen alleen op Torcello was, zoals Jerry hier wil horen? Of is het waar… dat hij dat zo verteld heeft? Dat zijn wederom vragen waarop bij Pinter geen antwoord bestaat. Tot aan het slot blijft dat open. En iets anders is dan ook niet de bedoeling.
Andere tijden, andere decors…
Klik op de eerste afbeelding…⇓ … voor een kleine verzameling decors met grote diversiteit…
